Salgının başlangıcından itibaren virüsle ilgili ülkelerarası karşılaştırmaların önemli bir bölümü vaka ve vefat sayısı gibi göstergelerden oluşuyordu. Şimdilerde ise ülke ekonomilerinin bir an önce “normale dönüşü” için yapılan karşılaştırmalar ve programlar daha moda.
Normale dönüşlerin Dünya ekonomisini harekete geçireceği kesin. Lakin iktisadi çevrimin hızlanması tıpkı bisikletin hızlanmasına benzer. Özellikle istihdam alanında, salgın/kriz başladığında işten çıkarılan çalışanların yeniden işe alınmaları, çıkarılmalarıyla aynı hızda olmaz. Ekonomi literatüründe “zaman boşluğu” adı verilen bu sürecin az hasarla atlatılması yeterince tartışılmıyor.
Kamu hizmetinin tanımı neydi?
Ekonomi ve özellikle kamu maliyesi öğretiminde “kamu hizmeti” tanımı önemli bir yer tutar.
“Kamu hizmeti neden vardır?”, “Kamusal mal ve hizmetler nasıl tespit edilir?” gibi sorularının yanıtı, vergi ve diğer yükümlülüklerin boyutu ve çeşitliliğini de etkilediği için hangi ekonomide, neyin kamu hizmeti kapsamına girdiği ile vergi yükü arasında doğrudan bir ilişki vardır.
Kamusal mal ve hizmetler tanımlanırken, bölünemeyen, pazarlanamayan, perakende olarak fiyatlandırılamayan yönleri olan hizmetlerin “kamusal” olduğu gerçeği öğretilir. Bunların başında da savunma hizmeti gelir.
Bir ülkenin savunması vatandaşlarının her birine yarar sağladığı için hangi bireye tek tek ne kadar faydası olduğunun tespit edilmesi, mümkün değildir. Bu nedenle savunma hizmeti devlet eliyle üretilir; finansmanı ise vatandaşların tamamı tarafından mali güçleri ölçüsünde sağlanır.
Adalet hizmeti de tek tek kişilere olduğu kadar toplumun tamamına yönelik sağladığı yararla kamusal mal ve hizmet kategorisindedir. Sağlık hizmetleri ise literatürdeki tartışmaları bir kenara bırakırsak çağdaş Batı medeniyetinin güncel uygulamalarında gördüğümüz üzere tam kamusal mal ve hizmet sınıfınlandırmasına uygun bulunmamıştır.
Yaşadığımız pandemi, bir çok ayrıntının yanında sağlık hizmetinin tam kamusal bir hizmet sayılıp-sayılmaması tartışmasını da gündeme getirdi.
Sağlığın bölünemeyen, pazarlanamayan, fiyatlandırılamayan unsurlarının -teorik olarak- bir araya geldiği pandeminin, kamu kesimi tarafından sağlanan bir tedavi kapsamı içine alınmasını beklemek, en azından bugünden sonra herkesin hakkıdır.
Pandemi neden evrensel bir kamu hizmetinin konusu sayılmalıdır?
Pandeminin kapsamı, Dünya çapında yaygınlaşan ve yayılma potansiyeli bulunan sağlık sorunları olduğuna göre, bir kişinin tedavisi ile bile tüm Dünya’nın yarar sağlayacağı kesin.
Tam kamusal mal ve hizmetlerin bir diğer özelliği de verilen hizmetin, bir kişinin yararlanmasıyla diğer bir kişi bakımından tükenmeyeceği bir yapıda olmasıdır.
Pek çok ülkedeki sağlık kuruluşunda hasta seçimi yapılmak zorunda kalındığına göre, mevcut kapasite, pandeminin küresel ölçekte önlenmesi için henüz yeterli değildir. Yani sorun, dar anlamda finansman değil “kaynak tahsisi” sorunudur.
Kaynak tahsisi söz konusu olduğunda, sadece kategorizasyon değil daha derinde iktisadi kavramlaştırma değişikliğine ihtiyaç olduğu düşünülmelidir.
Temel sağlık hizmetlerinin, halk sağlığı hizmetinin, “evrensel-kamusal hizmetler” kategorisine dahil edilmesiyle, gelişmiş ekonomiler başta olmak üzere tüm Dünya vatandaşlarınca finanse edilmesi için açılacak gündem, en çok bugünlerde kabul görebilecektir.
Bu tespit doğrultusunda, Birleşmiş Milletler güvencesiyle, Dünya Sağlık Örgütü gibi kurumlar aracılığıyla hükümetlerüstü kararların hayata geçirilmesi için yeni bir salgın hastalığa kadar beklemeye gerek yok sanırım.